Pomniki poległych w I wojnie światowej (powiat lęborski)
Zamach na następcę tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga
stał się bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej. Arcyksiążę został zastrzelony przez Gavrila Principa 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie – stolicy Bośni, która od 1908 roku wchodziła w skład Austro-Węgier. O inspirację zamachu rząd Austro-Węgier oskarżył – zgodnie z prawdą zresztą – władze serbskie. Następnie w miesiąc po zamachu, Austro-Węgry wypowiedziały Serbii wojnę. Ruszył mechanizm sojuszy polityczno-wojskowych. Rosja – w obronie Serbii, wypowiedziała wojnę Austro-Węgrom, Niemcy – Rosji i Francji, a także Belgii, mimo tego, że ta ostatnia miała status neutralny. Zaatakowanie przez Niemcy Belgii spowodowało, że wypowiedziała im wojnę Wielka Brytania. Państwa wchodzące w skład Ententy nazwano koalicją lub aliantami, zaś walczące z nimi Niemcy i Austro-Węgry państwami centralnymi. W sierpniu do wojny, po stronie koalicji, przystąpiła Japonia, licząc na przejęcie posiadłości niemieckich na Dalekim Wschodzie i Oceanie Spokojnym oraz na rozszerzenie swoich wpływów w Chinach. Natomiast w listopadzie przyłączyła się do wojny – po stronie państw centralnych – Turcja, dążąc do odzyskania strat poniesionych w wyniku wojen bałkańskich w latach 1912-1913. W ten oto sposób wojna stała się wojną światową. Konflikt objął także Azję i Afrykę, choć główne działania wojenne toczyły się na terenie Europy.
Tyle historia...
Lęborskie społeczeństwo – jak wiele innych miast na Pomorzu – odczuło
okropieństwa wojny. Mężczyźni, a niejednokrotnie też młodzi chłopcy wzywani byli do wojska, aby stawić się na linii frontu. Mało który powracał do domu.
Po zakończeniu wojny mieszkańcy miast i wsi wyszli z inicjatywą wznoszenia pomników-symboli dla upamiętnienia tych, którzy przelali swoją krew ''za Ojczyznę''. Największe apogeum stawiania pomników komemoracyjnych przypadało na lata 20-te i początkowe 30-te. Usytuowane były one zazwyczaj w centralnych punktach wsi, przy kościołach, na cmentarzach, a także szkołach. Niekiedy fundatorami pomników były też parafie.
Uroczystości odsłonięcia takiego pomnika zawsze były wydarzeniami wzniosłymi, w których uczestniczyło lokalne społeczeństwo, goście oraz
rodziny poległych. Zdarzało się też często, że otoczenie takiego pomnika ozdabiane było kolumienkami z łańcuchem lub płotkiem i obsadzony zawsze wypielęgnowaną roślinnością.
Te zapomniane dziś relikty przybierały różne formy i typy. Ich wykonanie zazwyczaj było zlecane miejscowym zakładom kamieniarskim bądź lokalnym artystom.
Wyróżnić można kilka charakterystycznych form:
- kamienne postumenty,
- obeliski,
- granitowe głazy,
- rzeźby figuralne,
- symboliczne cenotafy,
- żeliwne krzyże,
- tablice epitafijne (zwłaszcza w kościołach),
- witraże
Pomnikiem'', który został wystawiony przez feldmarszałka Augusta von Mackensena dla swoich podkomendnych. O nim jednak nieco później....
Dość charakterystyczną cechą pomników były ich motywy. Symbolika,
która się na nich znajdowała zazwyczaj nawiązywała do mitologii germańskiej i była przepełniona elementami militarnymi.
Najpopularniejszymi motywami w postaci rytów lub zwieńczenia były:
- Krzyż Żelazny (Eisernes Kreuz) – to wpierw pruskie, potem niemieckie
odznaczenie wojskowe nadawane za męstwo na polu walki, a także za sukcesy dowódcze. Bardzo często umieszczano w nim u góry koronę, w
środku literę „W” (inicjał cesarza Wilhelma II), zaś u dołu datę 1914,
- orzeł z rozpostartymi skrzydłami (niekiedy miał też złożone) – motyw nawiązujący do godła Niemiec,
- gałązki lub wieńce laurowe (bardzo często otaczały postać żołnierza) –
jest to symbol męskości i mądrości,
- miecz (czasem dwa miecze) - symbol rycerskości i sprawiedliwości
Poniżej zamieszczam streszczony opis istniejących oraz nieistniejących pomników pierwszowojennych z powiatu lęborskiego. Lista ta nie jest zamknięta, ponieważ co jakiś czas docierają do nas nowe
informacje na temat niektórych pomników.
Zupełnie odmiennym pomnikiem poświęconym poległym w I wojnie światowej
jest – o czym już zostało wspomniane – tzw. ''Kościół-Pomnik'' znajdujący się we wsi Chocielewko. Doskonale scharakteryzowany kościółek odnajdziemy w artykule Zachariasza Frącka – Zarys historii kościoła w Chocielewku.
Z artykułu dowiadujemy się, że inicjatorem budowy był August von
Mackensen. Urodził się on w 1849 roku i spokrewniony był z rodziną von der Osten z Janowic. Zmarł w listopadzie 1945 roku w wieku 96 lat.
Nowa gmina życzyła sobie, aby wybudować kościół z inspiracji Mackensena i w ten sposób upamiętnić poległych podczas I wojny światowej. Zostało wybrane miejsce, gdzie niegdyś było stare grodzisko. Pierwszy projekt został sporządzony przez architekta Brambacha. Prace ruszyły w marcu 1922 roku. Większa część budowli była sponsorowana przez Mackensena. Budowa kościoła trwała cztery lata i w październiku 1926 roku nastąpiło poświęcenie kościoła.
Ciekawymi elementami wyposażenia kościoła należy zaliczyć: witraże,
organy, mozaiki szklane oraz emporę.
Niemalże na każdym kroku widać motywy militarne. Środkowe okno zdobi witraż przedstawiający umierającego żołnierza, nad którym stoi anioł przemawiający do niego słowami: ''Bądź wierny, aż do śmierci, a
zechcę ci dać koronę życia''. Po prawej stronie widoczny jest niekompletny witraż przedstawiający hełm stalowy. Niegdyś znajdował się tam napis: ,,Nikomu nie należy się większej miłości, niżeli temu, co życie oddał za przyjaciół.''
Dodatkowo da się też zauważyć mozaiki na ścianie wieży ukazujące krzyż
żelazny opleciony krzewem dębu.
Niegdyś w bocznej nawie wisiało pamiątkowe epitafium ku czci 28 mieszkańców z Chocielewka, którzy polegli podczas I wojny światowej.
Dziś już naprawdę niewiele się zachowały takich pamiątkowych pomników
na terenie powiatu lęborskiego. Podzieliły one w większości los ewangelickich cmentarzy, które nawiedziła fala dewastacji (głównie w latach 60-tych, a potem również w 80-tych i 90-tych). Wówczas zniszczono około 90% dawnych cmentarzy w tym również usuwano pomniki pamiątkowe. To, co obecnie pozostaje do wglądu, to niewielka liczba. W większości są zniszczone: płyty popękane, porozbijane lub usunięte. Wielu już nazwisk odczytać nie sposób.
Z kościołów poznikały tablice pamiątkowe, których dziś należałoby szukać w muzeach...
Na szczęście w niektórych miejscowościach zostały odrestaurowane
(Sasino, Maszewko/Komaszewo czy Wrzeście w gminie Wicko).
Czy tym sposobem pomniki pierwszowojenne mają szansę przetrwać i zostać ochronione przed całkowitym zniszczeniem? Czas pokaże...
Źródło:
Z. Frącek, Zarys historii kościoła w Chocielewku
Z. Frącek, Pomniki poległych podczas I wojny światowej w powiecie lęborskim
W. Machura, Zabytki z terenu powiatu lęborskiego
jest – o czym już zostało wspomniane – tzw. ''Kościół-Pomnik'' znajdujący się we wsi Chocielewko. Doskonale scharakteryzowany kościółek odnajdziemy w artykule Zachariasza Frącka – Zarys historii kościoła w Chocielewku.
Z artykułu dowiadujemy się, że inicjatorem budowy był August von
Mackensen. Urodził się on w 1849 roku i spokrewniony był z rodziną von der Osten z Janowic. Zmarł w listopadzie 1945 roku w wieku 96 lat.
Nowa gmina życzyła sobie, aby wybudować kościół z inspiracji Mackensena i w ten sposób upamiętnić poległych podczas I wojny światowej. Zostało wybrane miejsce, gdzie niegdyś było stare grodzisko. Pierwszy projekt został sporządzony przez architekta Brambacha. Prace ruszyły w marcu 1922 roku. Większa część budowli była sponsorowana przez Mackensena. Budowa kościoła trwała cztery lata i w październiku 1926 roku nastąpiło poświęcenie kościoła.
Ciekawymi elementami wyposażenia kościoła należy zaliczyć: witraże,
organy, mozaiki szklane oraz emporę.
Niemalże na każdym kroku widać motywy militarne. Środkowe okno zdobi witraż przedstawiający umierającego żołnierza, nad którym stoi anioł przemawiający do niego słowami: ''Bądź wierny, aż do śmierci, a
zechcę ci dać koronę życia''. Po prawej stronie widoczny jest niekompletny witraż przedstawiający hełm stalowy. Niegdyś znajdował się tam napis: ,,Nikomu nie należy się większej miłości, niżeli temu, co życie oddał za przyjaciół.''
Dodatkowo da się też zauważyć mozaiki na ścianie wieży ukazujące krzyż
żelazny opleciony krzewem dębu.
Niegdyś w bocznej nawie wisiało pamiątkowe epitafium ku czci 28 mieszkańców z Chocielewka, którzy polegli podczas I wojny światowej.
Dziś już naprawdę niewiele się zachowały takich pamiątkowych pomników
na terenie powiatu lęborskiego. Podzieliły one w większości los ewangelickich cmentarzy, które nawiedziła fala dewastacji (głównie w latach 60-tych, a potem również w 80-tych i 90-tych). Wówczas zniszczono około 90% dawnych cmentarzy w tym również usuwano pomniki pamiątkowe. To, co obecnie pozostaje do wglądu, to niewielka liczba. W większości są zniszczone: płyty popękane, porozbijane lub usunięte. Wielu już nazwisk odczytać nie sposób.
Z kościołów poznikały tablice pamiątkowe, których dziś należałoby szukać w muzeach...
Na szczęście w niektórych miejscowościach zostały odrestaurowane
(Sasino, Maszewko/Komaszewo czy Wrzeście w gminie Wicko).
W roku 2003 rząd RP i rząd Niemiec podpisały międzynarodową umowę „O grobach ofiar wojen i przemocy totalitarnej”, gdzie w art. 3 pkt. 2 czytamy:
„Pomniki ofiar wojen i przemocy totalitarnej, które nie są zlokalizowane na cmentarzach wojennych w rozumieniu niniejszej umowy, objęte są ochroną prawną tego państwa, na którego terytorium się znajdują”. Źródło:
Z. Frącek, Zarys historii kościoła w Chocielewku
Z. Frącek, Pomniki poległych podczas I wojny światowej w powiecie lęborskim
W. Machura, Zabytki z terenu powiatu lęborskiego